Erkek ve kadından bahsedeceğim. Uzun zamandır ertelememe karşın şu tweeti görünce ertelemeye dermanım kalmadı:

Kadının kiminle sevişe(meye)ceği, kiminle evleneceği, kaç çocuk yapacağı, gebelikten nasıl korunacağı, nasıl doğura(maya)cağı bir şekilde ulusal politikaların konusu haline gelmiş durumda. Genç kızımız ölünce rahatsız olmuş olmalı bu arkadaş, huriler, Nuriler derken, ona da hayırlı bir kısmet fantazisi kurgulayıvermiş işte. Erkek için ise böyle bir “duyarlılık” yok. Neden? Evet, kültüre atıfta bulunan (gelenek, din, muhafazakarlık vs…) sesleri duyar gibiyim. Peki kültür niye bu şekilde gelişti? Bu sorunun yanıtı bir psikiyatristten gelecek, bir ayağı sosyal bilimlerde, kökleri biyolojide olan bir melez alandan, kendinizi bu tuhaf alandan gelecek tuhaf yanıta hazırlayın lütfen.

Kadına şiddet, kadın cinayetleri, namus meselesi vs… Bu konuları tekrar gözünüze sokmak niyetinde hiç değilim. Bu konuları şimdiye kadar pek de irdelenmemiş bir açıdan ele alalım isterim. Yani yemeğimizde sürprizli malzeme olmamakla birlikte tarifimiz yepyenidir.

Yine de kadının doğurganlığını kontrol etme arzusunun bireyden topluma, oradan da sadece politik alana değil, örneğin hukuka da nasıl bulaştığını hatırlamakta yarar var. Yakınlarda görülen bir kadın cinayeti davasında kadının beyaz pantolon giymesi ve kırmızı telefon kullanması tahrik nedeni sayıldı ve cezai indirim  uygulandı. Açıkçası ben de zaman zaman beyaz pantolon giyiyorum, bir önceki telefonum da kırmızıydı. Eşim beni öldürürse ceza indirimi alır mı acaba? Kırmızı telefona yuh demeden önce şu listeye bir göz atın derim, izlediği porno filmdeki kadının kazağını eşinin kazağına benzetme indirim nedeni olabilir mi sizce? Peki resmi

boşanmayı takiben erkeğin hemen yeniden evlenebiliyorken kadının resmi olarak tekrar evlenmesine 9 ay sonra izin verildiğini biliyor muydunuz? Ya tekrar evleneceği kişi boşandığı eşi ise bekleme zorunluluğu olmadığını? Evet, 9 ayın hikmeti kadın hamile ise kimden olduğuna ilişkin karışıklığa tahammül olmayışı. Özetle mevzunun boyutları bazı geri kafalıların dünya görüşü oluşundan ibaret değil ne yazık ki.

Kadının cinselliğini kontrol etme saplantısının kültürü nasıl olup da şekillendirmiş olabileceğinin izini evrimsel psikoloji perspektifinden sürmeyi teklif ediyorum. Kısa ve anlaşılır olması için maddeler halinde ilerleyelim:

1 İnsan bir primat olup en yakın akrabaları Bonobolar (Pan paniscus), Şempanzeler (Pan troglodytes) ve Gorillerdir (Gorilla gorilla). Şempanzelerin insanla genetik ortaklıkları gorillerle olandan daha fazladır.

2 Bir türdeki erkeklerin ortalama penis ve testis boyutları, türdeki dişilerin ortalama olarak ne kadar çok sayıda erkekle çiftleşmekte oldukları ile orantılıdır. Dişilerin farklı erkeklerle çiftleşme olasılığı arttıkça sperm rekabeti ilkesi uyarınca cinsel seçilim ile penis ve testis boyutları artar.

3 Goril dişilerinin tek baskın erkek dışında çiftleşme olasılıkları yok denecek kadar azdır. Şempanzelerde ise baskın erkeklerin daha fazla şansı olmasına karşın dişilerin seçenekleri vardır. İnsan türünün ortalama testis ve penis boyutları şempanzelerle goriller arasındadır. Yani insan dişisi tabiatı gereği şempanzeler kadar değilse bile çokeşlilik eğilimi taşımaktadır. 

4 İnsan dişisinde  ikili çiftleşme stratejisi (dual mating strategy) pek çok psikolojik deneyle teyit edilmiştir. Bu stratejiye göre kadınlar çoğu zaman kendileri de farkında olmaksızın adet döngülerinin doğurgan olduğu dönemlerinde genetik olarak sağlam (fluctiating asymmetry düşük) ve baskın (fetal androjenizasyon alametleri taşıyan) erkekleri, doğurgan olmayan dönemlerde ise anlayışlı, duygusal, bağ kurulabilecek izlenimdeki erkekleri daha çekici bulmaktadırlar. Bir araştırmada partneri çekici olmayan kadınların, partnerinin dışında biri ile çiftleşme isteklerinin, doğurgan dönemde doğurgan olmayan dönemlerine göre daha yüksek olduğu saptanmıştır. Partneri çekicili olan kadınlarda böyle bir etki görülmemiştir. Sonuç: Kadınlar partnerleri genetik olarak çok iyi malzemeye sahip olmadıklarında partner dışı ilişkiyi doğurgan zamanlarda daha fazla isteyerek genetik açıdan sağlam çocuklara sahip olmaya yönelik bilinç dışı bir mekanizmaya sahiplerdir. Kuşkusuz bu kadınların bilinçli tercihlerini yansıtmamaktadır. Başka bir çalışma kadınların erkeklerin tişörtlerine sinen kokuları ne kadar çekici buldukları incelenmiş ve sadece doğurgan dönemdeki kadınların çekici olan erkeklerin kokularını çekici buldukları saptanmıştır. Bu çalışmada kadınlar erkekleri hiç görmemişlerdir. Bu mekanizma tamamen bilinç dışı bir şekilde işlemektedir.

5 Üstteki paragrafa eklenebilecek yüzlerce çalışma bulunmaktadır. Sonuçlar tek bir noktayı işaret ediyor: Kadınlar hem uzun dönemde birliktelik kurulabilecek hem de sağlam genlere sahip erkekleri çekici bulmakla beraber, iki özellik birden her zaman bir araya gelememekte ve kadınların bu iki özellikten hangisini daha çekici bulacağına ilişkin denge noktası mens döngüsünün hangi döneminde olduğuna göre değişmektedir.

6 İnsan dişisinin bu özelliği insan dışı primatlarda gözlenmemektedir. İnsanda kültürleşme ve sinir sisteminin gelişiminin uzaması zorunluluğu yavru bakımının süresini uzattıkça uzatmıştır. (Aslında hala uzatmaktadır. Üniversite bitinceye kadar sürmesi beklenen çocuk bakımı günümüzde yüksek lisans programlarını da kapsar hale gelmiştir.) İnsan yavrusunun bu kadar uzayan bakım süreci bakımın sadece anne tarafından karşılanamama durumunu doğurmuş ve çift ebeveynli bakım (biparental care) zorunlu olmuştur. Bu durumda insan dişisi hem bakımı sağlayacak müşfik babayı hem de sağlam genlere sahip “yakışıklıyı” çekici bulmaktadır. Hangisinin daha çekici olacağı ise hangisinin daha gerekli olduğuna göre mens dönemi içerisinde alterasyon göstermektedir. Doğurgan dönemde “yakışıklı” olsun da hayırsız da olabilir stratejisi, doğurgan olmayan dönemde hayırlı kısmet olsun da yakışıklılık çok önemli değil stratejisi daha ön plana çıkmaktadır. Burada birininin yakışıklı bulunması aslında genetik içeriğin kaliteli olduğunun duyumsanması anlamında kullanılmaktadır. Bu çok arkaik bir evrimsel modül olduğundan kadınlar sadece giydikleri tişörtün kokusuyla bile erkeklerin ne kadar çekici olduklarını tahmin edebilmektedirler.

7 İnsan dışı primatlarda yavru  bakımı çift ebeveynli değildir. Bu şu anlama gelmektedir: Kesitsel bir süre içerisinde erkeklerin çok sayıda çocuk sahibi olma olasılığı bulunmaktadır fakat kadınların gebelik ve bakım dönemlerini göz önüne alırsak erkeklere göre sahip olabilecekleri çocuk sayısı oldukça kısıtlıdır. Bu durum insan dışı primatlarda erkeklerin ebeveyn yatırımlarının (parental investment) düşük, dişilerinkinin yüksek olduğu şeklinde yorumlanır. İnsan türünde ise yavru bakımı çift ebeveynli olduğundan hem erkek hem dişi için ebeveyn yatırımı oldukça yüksektir.

8 6. ve 7. paragraflar insan erkeği için katlanılması güç bir durumu ortaya koymaktadır. Hem diğer primatların aksine yavruya uzun süre bakmak zorundadır hem de dişilerin ikili çiftleşme stratejisi nedeniyle bakmakta oldukları çocuğun biyolojik olarak babaları olmayabilirler. Gerçekten de bazı çalışmalarda erkeklerin %20’sinin çocuklarının biyolojik babaları olmadığı halde bu durumdan bihaber oldukları saptanmıştır. Yaklaşık 20 yıl boyunca baktığı yavru biyolojik olarak kendi devamı değilse bu evrimsel olarak kabul edilemez bir durum olabilir.

9 İnsan dışı memelilerde böylesine dramatik bir durum yaşanmamaktadır. Primatların neredeyse hepsinde dişinin doğurganlığı kör gözün parmağına şekilde ilan edilmektedir. Bu ilan bazı davranışsal değişiklikler, renk değişikliği gibi görsel uyaranlar veya feromon ve kokular yoluyla olabilmektedir. Bu türlerde erkekler dişileri yalnızca bu doğurganlık alametlerini algıladıklarında çekici bulmaktadırlar (çiftleşmeye çalışmaktadırlar).

10 Peki insan nasıl ve niye böyle bir fenomen yaşamaktadır? İnsan yavrusunun bakımının uzaması ve çift ebeveynli bakım zorunluluğu insan evriminin bir noktasında dişilerin yumurtlama döneminin gizilleşmesi (concealed ovulation) ile sonuçlanmıştır. Bu durum muhtemelen grup seçilimi ile gerçekleşmiştir (bu da ayrı ve uzun bir konu). Yumurtlama dolayısıyla doğurganlık gizilleşince erkeklerin sadece doğurgan dönemde dişileri kontrol altında tutması olanağı kalmamış ve doğurgan dönemden tam olarak emin olamadıkları için her daim dişinin yanında kalmak ve dolayısıyla çocukların bakımını üstlenmek zorunda kalmışlardır (baba evde hipotezi). Başka bir bakış açısıyla ise eşlerinden olan çocukların biyolojik babalarının kendileri olduklarından tam olarak emin olamadıkları gibi, diğer dişilerin çocuklarının babalarının da kendileri olmadıklarından tam olarak emin olamazlar. Bu durumun da topluluk içindeki çocuk cinayetlerini engelleyebileceği düşünülmektedir (herkes baba hipotezi). Yumurtlama gizilleşse bile yukarıda bahsedilen çalışmalar da dahil olmak üzere pek çok araştırmada erkeğin eşinin doğurgan döneminin bilinç düzeyinde farkında olmasa bile, doğurgan dönemde daha kontrolcü ve kıskanç davranışlar gösterdikleri saptanmıştır.

11 İnsan davranışlarını anlamada yaygın bir yanlış anlama evrimsel ve kültürel etkenlerin sürekli birbirlerine zıt yönde dinamik oluşturdukları (nature vs nurture) argümanıdır. Oysa ki çoğunlukla kültür ve evrim aynı yönde çalışırlar. Bu noktada da erkeğimizin imdadına ataerkil kültür yetişmiştir. Evrim dişinin yumurtlamasını gizleyerek erkeği dişiye mahküm ede dursun, erkeğimiz de kendine bir kültür icad eder ve dişinin kontrolünü tamamen elinde tutar. Zaten erkeğin neredeyse kadının sahibi olduğu bu kültürlerde tek dişiye bağlanma gerekliliği de kalmadığından erkeğin çokeşliliği önünde de engel kalmamıştır. Dişinin gizlediği doğurganlığının intikamı hayatı üzerinde mutlak bir tahakküm kurularak alınmıştır. Artık dişi ilk adet gördüğünde annesinin tokadıyla patriarkın mührü yanağına vurulmaktadır. Artık dişinin kimle evleneceği, kaç çocuk yapacağı, nasıl sevişebileceği veya sevişemeyeceği erkek egemen kültür tarafından erkeğin hikmetine devredilmiştir.

12 Bu kültür kuşaktan kuşağa aktarılmakla kalmayıp yukarıda da bahsettiğim gibi adalet sistemini bile etkilemektedir. Elbette politikanın da etkilenmemesi beklenemezdi. Politika da kadının nasıl doğuracağını buyurmasına karşın doğurma olasılığı olanların göz önünde olmaması gerekliliğine, kadının yapacağı çocuk sayısından gebelikten korunmaya, gebe kadınların kocaların veya babalarına haber vermekten bütün bunların sürekli bıyıklı admlarca konuşulup kadınlara ayıp ilan edilmesine kadar pek çok şekilde el attı konuya.

Sonuç: Ne yapalım, tabiatımız bu mu diyeceğiz? Diyemeyiz. Daha doğrusu doğadan bir ahlak felsefesi üretemeyiz. Doğada tecavüz de vardır özgecilik de, hırsızlık da vardır dayanışma da. Doğada olan veya olmayan değil mevzumuz. Kaldı ki insan zaten doğadır tıpkı kiraz ağacı, ördek veya plankton gibi. Bence burada doğamıza karşı uyanık olmak gerekiyor. Evrimsel psikoloji (ve davranış bilimlerinin diğer alanları) insana dair kıymetli sözler söylemekteler. Bu sözleri insanın tabiatı olarak kabullenmek, bu alanı heba etmek ya da entellektüel bir hobiye indirgemek olur. Bu alanlardan gelen bilgiyi insanın kendisine karşı hazırlıklı olması amacıyla kullanmak gerekir. Alkollüyken dikkat ve algı bozuklukları olduğunu gösteren çalışmalar alkollüyken trafik kazası yapılmasını mazur göstermez, aksine alkollüyken araç kullanmama gerekliliğini vurgular. Evrimsel psikoloji de benzer şekilde erkek egemen söylemin veya tutumların rasyonalize edilmesi için kullanılamaz. Aksine böyle hissetmek veya bu yöne meyletmek için nedenlerimizin olduğunu ama buraya meyletmenin rasyoneli olmadığını, bu noktadan sonra üretilen her cinsiyetçi argümanın aslında rasyonalizasyon olduğunu çıkarsayabiliriz evrimsel psikolojiden.

O zaman geriye kaldı bu 12 paragrafı kızgın ağabeylere, babalara ve kocalara sakin sakin anlatabilmek. Belki de sadece kadınlara anlatsak yeter. Kadınlar bu toplumsal cinsiyet rollerini içselleştirmediklerinde bu kültür sürdürülebilir bir sistem olmayacak zira.